Тоқсаныншы жылдардың соңында Венгрия­да құрылған «Барыс» мажар-қа­зақ қоры бертінге дейін Еуропада қазақ мәде­ние­тін насихаттап жүрген нөмірі бірінші қор са­налатын. Туыстас екі ел ара­сындағы дос­тық­ты нығайту үшін түр­лі іс-шара өткізген олар­дың жұмысы әлі де ел ауызында айтылып жүр. Қазақстанға жиі келетін ұлты мажар про­фес­сор Золтан Бұзады мен Түркістанда білімін же­тілдіріп жатқан Богларка Фехер сол қор ар­қылы біздің мәдениетті танып, өне­­рімізге тән­ті болғанын біздің басы­лым­ға берген сұх­бат­тарында айтқан еді. Бір ай бұрын Кельнде өткен құрылтайға Венгрия қазақтарының де­легациясын бас­тап барған Жанаргүл Бақ­ты­герейқызы соң­ғы жылдары бәсеңдеп қал­ған қордың жұмысы қайта жанданғанын мә­­­лімдеді. Жыл басынан бері Будапешт төрін­де төл мә­дениетімізді дәріптеуге бағытталған іс-шараларды ұйымдастыруға мұрындық бол­ған Жанаргүлге хабарласып, әңгімеге тартқан едік. – Жанаргүл, тарихы бай, атқарған ша­руасы қыруар «Барыс» мажар-қазақ қорына жұмыс істеуге сізді кім шақыр­ды? – Негізі, мен Ақтөбе облысы Ойыл ау­да­ны­ның тумасымын. Экономист мамандығын бі­тірдім. Ауыл шаруашылығымен ай­на­лыс­қан әкем пиғылы жаман бәзбіреулердің араласуымен кәсібінен айырылып қалып, от­басымызбен Атырауға көшіп келдік. Мен он­да әртүрлі салада жұмыс істедім. Сөйтіп, он­да жұмыс істеп жүрген ұлты мажар жігіт­пен танысып, артынша оған тұрмысқа шық­тым. Осылайша, 2010 жылы Венгрияға көшіп келдім. Жалпы, «Барыс» мажар-қазақ қорын белгілі түрколог ғалым Иштван Қоңыр Ман­докидің жары Айша апай мен мажар-қазақ ынтымақтастығын ұдайы қолдаушы, қазіргі төрағасы Гал Андраш 1998 жылы ашқан болатын. Кезінде олар екі елдің байланысын кү­шейту үшін қыруар шаруа атқарған. Қа­зақтарды осында шақырып жоғары білім алуы­на түрткі болған. Сондай-ақ тіл үйре­немін деуші мажарларға қазақ тілін үйрет­кен. Бір сөзбен айтқанда, қордың жұмысы гүріл­деп тұрған. Бүгінде құрылтайшылардың көбі өмірден өтті. Белсенділер саны азайып, қор­дың жұмысы бәсеңдеп қалды. Айша апайы­мыз жетпіс бір жаста. Гал Андраш та сол шамалас. Қазақ мәдениетін таныту десе алып-ұшып, бейресми іс-шара өткізіп жүр­генімді көріп жүрген төраға Гал Андраш бір күні «Сіз маған керек адам екен­сіз. Екі тілде жақсы сөйлейсіз. Айша апайың екеуіміздің жасымыз келді. Бізге жас энер­гия керек. Ары қарай да қазақ мәде­ние­тін осында дәріптей­тін өзің секілді адам керек» деп бірлесіп жұмыс істеуге шақырды. Шынында қордың жұ­мы­сы ауыр, жүгірісі көп. Мұндай игі істер­ді жастар істемесе, үл­кен­дерге ауыр тиетіні анық. Оған қоса бұған ешқандай ақы төлен­бей­ді. Десе де, төл мәдениетіміз үшін аянып қалмайын, ша­мамыз жетіп тұр­ғанда дәріп­тейін деп, Жаңа жылдан бастап бұл істі қолға алдым. – Жыл басында Будапештте үш жүз­ге жуық адамның басы қосылған кеште Қа­зақстанның мәдениет күндерін ай­рық­ша атап өттіңіздер. – Иә. Мақтанғаным емес, бірақ еуро­па­лық­тарға қазақ мәдениетін ерекше дәріп­те­ген біз екенбіз. Биыл ақпан айында елшілік өкіл­дері, диаспоралар және студенттермен бірі­гіп, ел астанасы Будапештте үлкен залды жалдап Мәдениет күнін атап өткен едік. Сол кештің қонағы болған мажарлар таң-тамаша бо­лып, алған әсерін жасыра алмай отырға­нын айтты. Біз ол кеште қыз қуу, тұсау кесу, сәлем салу секілді дәстүрлерімізді көрсеткен бо­латынбыз. Ұлттық тағамдар әзірлеп көп­шілік назарына ұсындық. Мажарлар ұлттық киімімізді көрсін, білсін деген мақсатпен бәріне қамзол мен тақия киіп келуін өтінген едім. Айтқанымды орындап, бәрі заманауи стиль­де тігілген ұлттық киімдерін киіп ке­ліп­ті. Бірнешеуін елшіліктен алдырттық. Бол­жағанымдай-ақ, мажарларға біздің ұлт­тық киімдеріміз ерекше ұнады. Олар бізді мұ­сыл­ман дінін ұстанған соң, қара жамылып жүреді әрі хиджаб киеді деп ойласа керек. Алайда сол іс-шарада көпшіліктің біз туралы естіген стереотиптерін бұзып, ұлтымыздың шы­найы келбетін таныттық десем, артық айт­паймын. Айтпақшы, келгендерге «біз, қа­зақ­тар бір дастарқан басында отырып та­мақтанамыз» деп ұлттық тағамдарымыздан дәм татқыздық. Тағамдарды тегін таратқаны­мыз­ға таңғалғандар да болды. Өйткені мұнда көп іс-шараларда ақшаға сатып алады. Одан бөлек, Венгрияда оқитын Бекзат пен Айбар есімді жастарымыз күй тартыс ұйым­дастырып, залда отырғандардың делебесін қоздырды. Жалпы, мажарлар домбыра аспа­бын ерекше ұнатады. Домбыраның үніне сүйсініп соңында басын шайқап отырғанда­рын байқадым. Сосын күй тартыс аяқталған­да орындарынан тік тұрып, ұзақ уақыт қол ша­палақтады. Сондай-ақ мажарға тұрмысқа шық­қан бір қазақ әйел он бес жастағы қы­зымен «Қамажай» биін биледі. Оған қоса кіш­кентай бүлдіршіндерді бір топқа бірік­тіріп, «Айгөлек» биін билеткіздік. Айша апай екеуіміз ол бүлдіршіндерге арнайы көйлек тік­тіріп, ерекше көңіл бөлдік. Айтпақшы, осы ретте мажарларға қыз қуу дәстүрі ерек­ше ұнағанын айтпай кетпеске болмас. Мұны ал­дымен өзіміз сахналадық. Сосын сол жер­де отырған бір мажарды ортаға алып шығып қыз қуу ойнына қатыстырдық. Артынша қыз оны қуып, ол залды айнала қашып, отырған­дар қызға «Ұр, қане, тағы да ұр!» деп қалжың­дап, кешіміз ойын-күлкіге толы өтті. Бұл кеш­тің жоғары деңгейде өтуіне тек қазақ өнер­паздары емес, сонымен қатар, мажар әншілері де көмегін тигізді. Түрік азаматына тұр­мысқа шыққан мажар әншісі Тилла Түрік деген мажар әншісі біз үшін арнайы Түр­киядан келіп, кешіміздің көркін қыздырып жіберді. Ол уақытта Түркияда болған жер сілкінісінен соң, Тилланың біздің іс-шараға қа­тысуы екіталай болатын. Бірақ берген уә­де­сін орындап, скрипкада, сосын өз бе­тінше үй­ренген домбырада бірнеше туынды орын­дап, бар өнерін ортаға салды. Ал Тамаш деген бала «Көзімнің қарасы» әнін нақышына кел­­тіріп орындады. Бұл кешке үш жүзге жуық адам қатысты. Сенесіз бе?! Кеш соңын­да қонақтар «Жарайсыздар! Елден жырақ жүр­сеңіздер де, мәдениеттеріңізді ұмыт­тыр­мауға тырысып жүрсіздер. Бірліктеріңіз мық­ты екен!» деп ақжарма тілектерін айтты. Жал­пы, мажарлар бізге туыс ел ретінде қарап, үнемі жақын тартады. Әрі Еуропаның бас­қа елдерімен салыстырғанда олардың жүзі жылылау. Еуропаның бірнеше еліне бар­ғанда түсінгенім, сен ол елдің тілінде сөйлеп тұрсаң да, олар саған мән бермейді. Ал мажарлар болса «Біздің тілді беске білетін сені қалай сыйламасқа?!» деп асты-үстіңе түсіп, ерекше құрметтейді. Мен мажарлардың қо­нақты Құдайындай сыйлау, көтермелеу се­кіл­ді біздің ұлтқа тән қасиеттерін жоғары ба­ғалаймын. – Әлеуметтік желіден Наурыз мере­ке­сін де жоғары деңгейде атап өткен­деріңіз­ді байқадық. Қазақстаннан да өнерпаздар барғанға ұқсайды. – Наурыз мерекесінен бұрын Көрісу кү­нін атап өттік. Ұлттық тағамдарымызды әзір­­леп, Көк туымызды желбіретіп Будапешт­тің орталық көшесіне барып иық түйістіріп кө­рістік. Содан соң наурыз айында Ұлыстың ұлы мерекесін өткізетін орындар бос болма­ған­дықтан, ол мейрамды сәуірдің он бесі кү­ні үлкен шіркеуде атап өттік. Ол жерде де мә­дениет күніндегідей балалар мен сту­дент­тер өнер көрсетті. Қазақстаннан «Тұран» эт­но-фольклор ансамблі келіп қатысты. Одан бөлек, мажарлардың ұлттық ансамблі де өнер көрсетті. Сосын Желтоқсан құрбандарын еске алу мақсатында марафон ұйымдастырдық. Жалпы, осы ретте қазақстандық студенттердің ынта-жігерін атап өткен жөн. Венгрияда екі жүзге жуық студент оқиды. Олардың арасында ұялмай, қымсынбай, біздің дәстүрімізді дәріптеп, егжей-тегжейлі түсіндіріп беруге әзір тұрғандар жетерлік. Айтпақшы, мұнда студенттердің «Жібек жолы» деп аталатын халықаралық қоры жұмыс істейді. Олар ай сайын өтетін кездесулерінде Абайдың шы­ғар­маларын оқып, өзара пікір алмасады. Биыл олар студенттер арасында Наурыз ме­рекесін атап өтті. Біздің қор сол іс-шара өт­кен жердің жалға беру ақысын төлеп берді. Ол халықаралық қорда белсенді жұмыс істеп жүр­ген қазақ жігіттері де бар. Мәдениет күні­не дайындық жұмыстарын жүргізіп жат­қанда олар «Бізден не көмек керек? Не іс­тейік?» деп хабарласып, қолдау білдірді. «Жал­ғызбын ба деп жүрсем, сендер бар екенсіңдер ғой» деп менімен бірге «шап­қылаған» оларға дән риза болдым. – Сонда сізге тек жастар көмектесе ме? – Мен сізге мынаны айтайын: жоғарыда ай­тып тұрғандай бұл қор отыз жыл бұрын гүрілдеп тұрды. Ол кезде Айша апай да, Гал Андраш та жас болған соң, көп игі істер ат­қарды. Ал қазір жетпістен асқан олардың кезінде атқарған жұмысын жалғастыру бізге жүктелді. Біле білсеңіз, қордың жұмысы өте ауыр. Сценарий жазу, өтетін орынды табу, студенттерді жұмылдыру, бүлдіршіндердің ата-анасынан рұқсат алу, өнерпаздарды ша­қыру, ұлттық тағам әзірлеуге үндеу секілді жұмыстарды орындау бір адамға қиын. Бәрі­нің көңілін табуың керек. Бәзбіреулер «Бізді қатыстыру арқылы ақша тауып жатырсың» деп ойлайды екен. Тіпті де олай емес екенін түсін­діру үшін бірнеше күнім кетті. Біреуді пай­даланып ақша табу не масқара ол? Ара­мызда тамақты тегін пісірмеймін дегендер де болды. Бұрын ата-бабаларымыз жоқшы­лық кезде біреуі ұнын, біреуі етін әке­ліп бірге асып жеген ғой. Кейбір студент­тер ұсыныстарымды ескілікке теңеді. Бірақ ес­кілік деп дәстүрімізді далаға «тастап» ке­ту­ге дәтіміз бармайды. Жаным тірі кезде, Құ­дай маған күш-қуат беріп тұрған кезде, төл дәстүріміз бен төл өнерімізді шама-шар­қым жеткенше насихаттай беремін. Тағы бір ай­тарым, мұнда оқуға келген ауқаттылардың ба­лалары анда бір, мында бір суретке түс­ке­ні­не мәз болып ешқандай сезімін білдірмей жүре­ді. Есесіне, жалба-жұлба киініп дінімізге, дәс­түрімізге жат Хэллоуин мерекесін тойла­ған­ға мәз болады. Ал өз мәдениетін насихат­тауға ат салыспайды. Мажарлардың мәде­ние­­тінен хабары жоқ олардың бұл елді зерт­теуге қазақтармен арадағы туыстық бай­ланысын танып-білуге құлқылары жоқ. Сөйт­кен олар бір-екі ай, кейбірі бір жылдан соң оқудан шығып қалады. Қолайлы ортада өскен олар мұндағы жатақхананы менсінбей, тәкаппарлық танытады. Мұнда кедей немесе бай деп бөлінбейді, бірдей орын беріледі, бірдей жағдай жасалады деп айтсам да мұрнын шүйіреді. Кейбірі «Оқу үлгерімін тү­зетуге көмектесе аласыз ба? Ақша берейін бе?» деп бізден көмек сұрайды. Мұнда елде­гі­дей емес, ақша берсең, сотталып кетесің. Жүйесі басқа. Тәртіп басқа. Құдайға шүкір, айналамда бір мүддені көз­деген қазақтар баршылық. Маған көмектесіп, қолғабыс еткен достарыма, осында тұратын қазақ қыздарға алғысым шексіз. Жоғарыда мен айтып өткен мерекелерді жоғары деңгейде өту жарасқан бірлігіміздің арқасы деп білемін. Олар біздің ұлтты танытсын деп аянып қалмай, тағамдарын дайындап әкеліп, балаларын сахнаға алып шықты. Сол үшін оларға дән ризамын! Ал былайынша қорда Гал Андраш, Айша апай және мен ғана жұмыс істейміз. Гал Андраш төраға ретінде барлық жұмысты қадағалап отырады. К­ә­сіппен айналысқандықтан, түскен пайдасын біз­дің қордың қазынасына да салып оты­рады. Қазір мәдени іс-шаралар, фестивальдер ұйым­дастыруды үйрететін арнайы курсқа барып жүрмін. Бармасқа болмады, себебі осы қорға мүше болғалы бері жолай көп кедергіге ке­зігіп, сан соғып қалған кездерім болды. Нау­­рызды атап өтетін кезде елшілік өкіл­дері­нің «Мына жерде тегін жасай беруге болады» дегеніне сеніп қалып, артынша қор есебінен ақша төлеуге мәжбүр болдық. Зерт­тей келсем, тегін жасауға рұқсатты ауызша емес, тиісті органдарға арнайы хат жаза оты­рып алуға болатынын білдім. Сондықтан қа­зір ұйымдастыру қабілетімді ұштап, келесі өтетін іс-шараларды бұрынғыданда жо­ғары деңгейде өткізуге бекініп отырмын. – Өткен айда Германияның Кельн қа­ласында өткен құрылтайда өз ұсы­ныс­тарыңызды ортаға салғаныңыз есім­де. Тағы бір рет айтып өтесіз бе? – Жалпы, Еуропада өмір сүретін екі мың қа­зақтың басын қосқан ол құрылтайдан ерек­ше әсер алып қайттым. Біз Кельн қала­сы­на салт-дәстүрлерімізді, ұлттық коды­мыз­ды ұмыттырмау, үлкендердің жолын жал­ғай­тын жастарымыздың рухын көтеру, шетте жүр­се де қазақтар үшін шырылдап жүрген бел­сенділердің көкейінде жүрген ой-пікірін, ұсыныстарын тыңдау үшін бардық қой. Одан бөлек, қазіргідей елден көп жас кетіп жат­қан уақытта Еуропа жастарын керісінше атажұртқа шақыру, онда кәсіптің көзін ашу­ға үндеу туралы жақсы ұсыныстар айтылды. Мен де біз­дің қордың атқарған жұмысымен та­ныс­тырып, өз ұсыныстарымды ортаға сал­дым. Қа­зақ мәдениетіне ерекше қызы­ға­тын ма­­жар­лардың астанасы – Будапешт қа­ласында бізге мәдениет үйі керек. Онда іс-шаралар өткізуден бөлек, домбыра, би секцияларын ашсақ, келушілер қатары көбейетініне се­німім мол. Біздің мұндағы елшілікте Абай орталығы жұмыс істейді. Бірақ көпшілікке елшіліктің ғимаратына кіру қиынға соғады. Әсіресе, ата-аналар ба­ла­лары улап-шулайды деп, апарғысы жоқ. Сон­дықтан Будапештте жеке ғимаратымыз болса екен дейміз. Одан бөлек, құрылтайда YouTube-тан Алдар көсе туралы мультфильм­ді алып тастау мәселесін тілге тиек еттім. Екі жасар ұлымның мульт­фи­льм, әсіресе қазақ­тіл­ді туындыларды көр­уін қадағалайтын бол­дым. Әлгі мульт­фи­льм­де Алдардың құла­ғын қалқитып, айла­кердің кейіпінде көр­сете­ді. Сондықтан оны қарап отырған бала ал­дауға, арбауға бейім болады деп сенемін. Ел­де жүргенде күлкілі се­кілді көрінеді. Бірақ Еуропадан шығатын му­льтфильмдермен са­лыстырсақ, біз ол жағынан сәл артта қа­лып келе жатқандай­мыз. Сондықтан ондай мультфильмдер ба­ла­ға зиянын келтіреді деп ойлаймын. – Келесіде қандай іс-шаралар ұйым­дас­­тыр­мақшысыздар? – Бұйырса, 2025 жылы Еуропа қазақ­тары­ның құрылтайын Венгрияда өткіземіз деп жоспарлап отырмыз. Сондықтан төра­ға­мен ақылдасып, ол үлкен іс-шараға дайын­дықты алдағы тамыз айынан бастауды жөн көріп отырмыз. Одан бөлек, Иштван Қоңыр Ман­докидің сексен жылдығын атап өтпек­піз. Содан соң Республика күніне орай үлкен іс-шара ұйымдастыру жоспарымызда бар. Сұхбаттасқан Әлия ТІЛЕУЖАНҚЫЗЫ